…i Europie chrześcijańskiej cz. 1 – geneza

Wymiar europejski jest jednym z filarów Federacji Skautingu Europejskiego jako ruchu skautowego, i bardzo dobrze, że tak jest. Jednakże, całkowicie zrozumiała, szeroka pojemność znaczeniowa terminu „Europa” budzi pewne zmieszanie wśród osób, którym nasz ruch się prezentuje. Zazwyczaj wynika to z kojarzenia przymiotnika „europejski” z międzynarodowymi organizacjami politycznymi i ich działaniami. Dlatego dobrze, że w rocie przyrzeczenia padają słowa: „… i Europie chrześcijańskiej”. Oddają one pewien ideał, do którego powinniśmy dążyć, lecz także odnoszą się do realnie istniejącej cywilizacji, którą na przestrzeni dziejów nazywano „christianitas” czy „cywilizacją łacińską”. Zagadnienia początków, kryzysu i przyszłości tej cywilizacji, wydają się na tyle ważkie, że postanowiłem poświęcić im cykl artykułów, począwszy od poniższego, pochylającego się nad genezą Europy chrześcijańskiej. Nie będą to teksty naukowe, lecz popularyzatorskie eseje, prezentujące, przede wszystkim, poglądy i stanowisko autora. Zachęcam również do ewentualnej dyskusji i polemiki.

Przytoczony wyżej termin „cywilizacja” jest pojęciem szerokim i różnie definiowanym. Na potrzeby tego i następnych artykułów przyjmuję jej rozumienie jako społecznego wymiaru kultury człowieka. Czym zaś jest kultura? Tutaj proponuję najszerszą definicję – kultura to wszelka wytwórczość człowieka, od przedmiotów codziennego użytku, przez sztukę i naukę, po system polityczny i prawo. Tak więc społeczny wymiar kultury człowieka oznacza określoną formę życia zbiorowego, co łączy się z łacińskim źródłosłowem pojęcia „cywilizacja”, czyli civis – obywatel.

Zapewne wszyscy kojarzymy mit o Europie, którą Zeus, przybrawszy postać byka, porwał i zabrał na Kretę. Jednak warto pamiętać, że księżniczka, której imię dosłownie oznacza „łagodnie wznosząca się”, była córką Agenora, władcy fenickich Tyru i Sydonu, a jej bracia, po nieudanych wyprawach w poszukiwaniu siostry, rządzili greckimi Tebami czy Tracją. Tak więc, już przy próbie wyjaśnienia nazwy naszego kontynentu zderzamy się z kolebką ludzkości, którą jest Bliski Wschód. Faktycznie, to Fenicjanie pierwsi zakładali kolonie na wybrzeżach Morza Śródziemnego, wprowadzili w szeroki obieg pieniądz, czy wykorzystywali pismo, na którym Grecy oparli swój alfabet. I choć wiele ludów zamieszkiwało Stary Kontynent – plemiona celtyckie, germańskie, czy nawet autochtoni z przed przybycia Indoeuropejczyków – to właśnie mieszkańcy Peloponezu, zachodnich wybrzeży Azji Mniejszej i setek wysp między tymi dwiema masami lądu „przejęli pałeczkę” wysokiej organizacji życia zbiorowego. Słysząc „kultura Grecka” od razu mamy przed oczyma doryckie, korynckie i jońskie kolumny, rzeźby z marmuru i położone na stokach wzgórz teatry. Myślimy o tragedii, komedii i o eposach Homera czy Hezjoda, wspominamy mity czy filozofię, kojarzymy ją ze spartańskim wojskiem, ateńską demokracją czy wyprawą  Aleksandra Wielkiego. I nie ma się co dziwić, bo nie istnieje w Europie państwo czy naród, które na przestrzeni dziejów nie czerpałoby z kultury Grecji antycznej. W sztuce istniały epoki, dla których osiągnięcia antyku były wzorem i ideałem. W organizacji życia politycznego Hellenowie mieli ogromne osiągnięcia teoretyczne w pismach Platona i Arystotelesa, jak i praktyczne w formie demokracji ateńskiej, do której z lubością odwoływały się pierwsze nowożytne republiki. Wreszcie w dziedzinie nauki Grecy zarówno rozwinęli osiągnięcia medyczne i matematyczne ludów Bliskiego Wschodu, jak i wytworzyli dyscyplinę całkowicie unikalną, którą jest filozofia klasyczna. Jej niezwykłość polega  na próbie zrozumienia świata i wyjaśnienia zachodzących w nim zjawisk za pomocą refleksji rozumowej, z rzadka odwołując się do mitu czy tradycji religijnych. Te aspekty kultury greckiej stały się jednym z filarów Europy chrześcijańskiej.

Mozaika przedstawiająca bachistyczny taniec, Hatay, Turcja

Drugi z filarów odnajdziemy w Italii. Są nim osiągnięcia Imperium Rzymskiego. Najpierw lokalne królestwo, późnej Republika, która przez pięć wieków istnienia rozszerzała swe granice, tworząc wysoko zmilitaryzowane państwo o silnym aparacie administracyjnym, asymilujące kulturę grecką. Wreszcie, z krwawych wojen domowych pierwszego wieku przed Chrystusem, wyrosło Cesarstwo, które, jako pierwszy organizm państwowy, zjednoczyło ziemie od Wału Hadriana na północy po Saharę na południu, od Słupów Heraklesa na Zachodzie po Eufrat i Tygrys na wschodzie. Państwo, które mimo wojen domowych, zewnętrznych najazdów, zaraz, plag i kryzysów gospodarczych, przetrwało w jakiejś formie aż do upadku Konstantynopola w 1453 roku. I mimo zniknięcia z politycznej mapy świata, jeden urząd, sięgający czasów rzymskiej monarchii, jest nieprzerwanie piastowany do dzisiaj – jest to urząd Najwyższego Kapłana (Pontifex Maximus), należący obecnie do tytulatury papieskiej. Rzym zostawił po sobie, poza monumentalną architekturą, czy opartą o wzorce greckie sztuką, dwie wielkie idee. Pierwsza z nich to prawo rzymskie, którego instytucje prywatne do dzisiaj są podstawą współczesnych rozwiązań prawnych na całym świecie. Drugą jest idea uniwersalnego Cesarstwa rozpościerającego się na cały kontynent, do której, na przestrzeni dziejów, będą odwoływać się zarówno władcy, politycy, jak i instytucje krajów Europy.

Pisząc o cywilizacjach Rzymu i Grecji nie można nie wspomnieć o tych aspektach, które dla człowieka współczesnego są całkowicie obce i część z nich, nawet bez głębszej refleksji moralnej, budzi sprzeciw. Filarem gospodarki miast-państw Grecji i państwa Rzymskiego było niewolnictwo. Powszechnym i całkowicie akceptowalnym procederem było porzucenie przez rodziców dzieci po urodzeniu, czy to z powodu płci, wad fizycznych, czy z braku środków na utrzymanie. Młodzi mężczyźni byli narażeni na wykorzystanie seksualne przez starszych w łaźniach publicznych czy podczas spotkań towarzyskich. Jedną z głównych rozrywek starożytnego Rzymu było oglądanie toczonych na śmierć i życie walk gladiatorskich, a w przypadku tryumfu wodza rzymskiego, jeńców składano w ofierze bogom. Tutaj zmianę przyniósł trzeci filar cywilizacji europejskiej, którym jest chrześcijaństwo.

Pierwsi chrześcijanie mieli do państwa, w jakim przyszło im żyć, dwojaki stosunek. Z jednej strony nawróceni żydzi utożsamiali Rzym z najeźdźcą, a okupację Palestyny i prześladowanie Kościoła z nową niewolą babilońską, czego świadectwo znajdziemy chociażby w Apokalipsie świętego Jana. Z drugiej strony sam Chrystus Pan w rozmowie z Poncjuszem Piłatem podkreślał, że nawet władza jego prześladowcy jest „dana z góry”, a święty Paweł, z dumą noszący tytuł obywatela rzymskiego, nakazywał w swoich listach posłuszeństwo władzy świeckiej. Odmowa składania ofiar cezarowi jako bogu była odbierana przez Rzymian jako działalność antypaństwowa, jednak najstarsze modlitwy o pomyślność cesarza sięgają końca pierwszego wieku. Wielu męczenników w swoich zeznaniach również wyrażało takie stanowisko i zapewniało o modlitwach do Jedynego Boga w intencji pomyślności Imperium. Pierwszy filozof chrześcijański, Orygenes, na kartach swoich pism marzył o czasach, w których wszyscy poddani władzy cesarza przyjmą chrzest święty. I faktycznie, gdy Konstantyn I Wielki zakończył prześladowania edyktem mediolańskim, wyznawcy Chrystusa natychmiast zaangażowali się w życie społeczne. Gdy Zachodnie Cesarstwo chyliło się ku upadkowi to kościelne instytucje przechowywały dawną wiedzę, przepisywały księgi, czy adaptowały na potrzeby kościelne struktury administracyjne dawnego państwa rzymskiego. Wraz z ewangelizacją pogańskich i ariańskich barbarzyńców, począwszy od Franków, Kościół wychowywał i łagodził obyczaje nowych mieszkańców Europy. Kolejne wieki przyniosły najazdy Arabów, wikingów i ludów azjatyckiego stepu, powstanie i upadek Cesarstwa Frankijskiego, działalność misyjną wśród Słowian i Skandynawów, czy postępujący rozłam między duchowieństwem wschodnim a zachodnim. Swoją dojrzałą formę Europa chrześcijańska przybrała w pełnym średniowieczu, między XII a XIII wiekiem. Była to cywilizacja oparta na współistnieniu władzy duchowej i świeckiej, choć oczywiście dochodziło między nimi do sporów kompetencyjnych. Cywilizacja, która wydała instytucję uniwersytetu; cywilizacja zakonów żebraczych, niosących pomoc ubogim i głoszących ewangelię wśród pogan i heretyków; cywilizacja, której ideały moralne opierały się na dekalogu, przykazaniu miłości i obowiązkach stanu, zależnych od miejsca zajmowanego w drabinie feudalne; cywilizacja, która zaadaptowała prawo rzymskie na potrzeby instytucji kościelnych, przechowywała i z benedyktyńską cierpliwością kopiowała starożytne utwory literackie i traktaty filozoficzne; cywilizacja, której przyświecała idea uniwersalnego cesarstwa zarówno w wymiarze politycznym, jak i duchowym pragnieniu głoszenia Chrystusa wszystkim ludom i narodom.

SclaviniaGermaniaGalia i Italia składające hołd Ottonowi III – fragment Ewangeliarza Ottona III

Trudno jest w jednym artykule zawrzeć temat, który mógłby wypełnić wielotomową pracę naukową, ale mam nadzieję, że ten krótki rys historyczny uwydatni czytelnikom ideał Europy chrześcijańskiej, do której winniśmy, jako Skauci Europy, dążyć. W kolejnym odcinku pochylimy się nad kryzysem cywilizacji chrześcijańskiej którego, zdaje się, wciąż jesteśmy świadkami.

Ignacy Wiński


Urodzony w roku 1998, przyrzeczenie w ostatnich dniach 2010 roku. Przez ostatnie parę lat Akela 5 Gromady Lubleskiej, prywatnie student. Zanteresowania: filozofia i historia idei, kultura i popkultura, modelarstwo.